Za Vojislavljeviće u Duklji, te Vukanoviće u Raškoj se takođe smatra da su ili bliski, ili daleki rođaci prve dinastije koja je Srbe dovela na Balkan. Tako je i sa Nemanjićima. Smatra se da je Zavida, Nemanjin otac, bio srodnik Vukanovića.
Posle pobede nad bratom i velikim županom Tihomirom, Nemanja je preuzeo vlast negde između 1166. i 1168. Deset do petnaest godina kasnije, između 1169. i 1174, dobio je trećeg sina, Rastka, sina koji će se ispostaviti kao njegovo najveće delo i jednog od najbitnijih elemenata jakih temelja Srbije, na kojima će se graditi najmoćnija građevina srednjovekovne srpske istorije.
Negde nakon što je napunio 14 godina, što je za dečake tada bilo zrelo doba (punoletstvo), Rastko je od oca na upravu dobio Hum (današnju Hercegovinu), kako bi se izučio zanatu upravljanja. Međutim, dve godina kasnije dolazi do promene. Iako crkveni zapisi govore o Rastkovom bekstvu na Svetu goru, protivno očevoj volji, istina je drugačija. Upravo je Nemanja bio taj ko je odlučio da Rastko uzme "monašku rizu", da otputuje na Atos.
Po prvi put je neko u Srbiji shvatio da od Vizantije neće moći da izvuče najviše po zemlju samo ratom i sukobom sa Romejskim carstvom, već i saradnjom, diplomatijom, mudrošću i, najvažnije, upoznavanjem Vizantije iznutra. Sada već pod imenom Sava, Nemanjin princ je proveo sedam godina na Svetoj gori, upoznavši do tančina organizaciju crkve i monaštva, ali i političke prilike u Carstvu. Nakon što mu se pridružio otac Nemanja koji se povukao sa prestola, Sava sa njim odlazi kod cara Aleksija Trećeg da traži dozvolu za osnivanje srpskog manastira na Svetoj gori.
Car je dopustio gradnju i na mestu opustelog Helanderiona podignut je 1198. srpski Hilandar, koji je postao jedan od centara srpskog monaštva, ali i klica iz kojeg će iznići samostalna srpska crkva.
Trinaestog februara 1199. umro je Stefan Nemanja. Njegov nestanak bio je poslednja kočnica koja je prvog mu sina Vukana držala u trpeljivosti i započeo je građanski rat. Vukan je smatrao da on treba da bude veliki župan, a ne brat mu Stefan, kojeg je Nemanja odabrao za naslednika jer je bio bračno povezan sa Vizantijom, najjačom zemljom u regionu.
Višegodišnji građanski rat je opusteo Srbiju, zavladala je glad, a Stefan je, posle dvogodišnjeg izgona, uspeo da se pomoću Bugara vrati na vlast. Da prekine dalje razmirice, u Srbiju je došao Sava i doneo očeve mošti, kako bi izmirio braću.
Usledio je period pripreme za borbu za samostalnu srpsku crkvu. Sava je za boravište uzeo manastir Studenicu, za koji je napisao tipik (pravilnik), preradu onoga koji je napisao za Hilandar. Njegov se crkveni rad suštinski svodio na posrbljenje sveštenstva jer je tada Srbija bila pokrivena trima episkopijama (Raškom, Lipljanskom i Prizrenskom) koje su vodili Grci i potpadala je pod takođe grčku Ohridsku arhiepiskopiju.
U međuvremenu, Vizantija je pala. Carigrad je oskrnavljen, a na razvalinama pravoslavne Romejske imperije nastale su mnoge države obe hrišćanske provenijencije: katolička Solunska kraljevina, Vojvodstvo Atina, Vojvodstvo Ahaja, te pravoslavne Nikejsko carstvo, Trapezuntsko carstvo i epirska oblast (kasnije Epirska despotovina).
Nove okolnosti su Srbiju primorale da se ponovo prilagođava. Veliki župan Stefan se razveo od vizantijske princeze jer od Vizantije nije bilo koristi.
Međutim, to Srbiju nije spaslo nevolja. Novi bugarski car udružio se sa Latinskim carstvom protiv Srbije 1214, dok je sledeće godine koaliciji prišao i epirski despot. Oba puta Sava je intervenisao i oba puta su važni igrači neprijateljske koalicije poginuli, a Srbija odahnula.
Odmah nakon toga, Stefan se ponovo oženio. Supruga je bila Ana Dandolo, unuka dužda Enrika koji je bio siva eminencija osvajanja Carigrada. Svrha ovog braka je bila da se dobije kruna iz Rima. I zaista, Srbija je od pape Honorija Trećeg dobila kraljevsku krunu i svojevrsno međunarodno priznanje, kao i uspon u nomenklaturi država. Sava je, da bi politički uspon ispratio i crkveni, ali i kako bi očuvao balans između istoka i zapada, otišao u Nikeju kod cara i vaseljenskog patrijarha (koji su se smatrali nastavljačima Vizantije) sa posebnom misijom.
U njoj je i uspeo i 1219. Srbija je dobila samostalnu crkvu sa rangom arhiepiskopije. Sava je postao prvi starešina nove crkve uprkos izričitom pravilu da za to mesto može biti rukopoložen neko ko je bio episkop, a što Sava nije bio.
U ovo vreme pada najveći deo Savinog rada koji spada u sferu produbljivanja hrišćanske vere, izgona jeresi i prosvećenja naroda.
Legende koje Savu slikaju kao srpskog Prometeja, koji je ljude naučio da oru, zidaju, da u zidove ugrade prozore i još mnogo toga dakako su hiperbole crkve iz kasnijeg vremena, ali sigurno imaju nekog realnog utemeljenja.
Izgledna je mogućnost da je baš u njegovo vreme hrišćanstvo prevladalo sinkretizacijom (spajanjem) paganskog i hrišćanskog u jedno, originalno srpsko. Slava je vrhunski primer udruživanja mnogobožaćkog kulta predaka i regionalne orijentacije prema jednom od bogova iz slovenskog panteona zajedno sa hrišćanskim svetiteljima i monoteizmom.
Pored tri postojeće, Sava je osnovao još osam episkopija: Humsku, Zetsku, Dabarsku, Budimljansku, Moravičku, Hvostansku, Topličku i poslednju Žičku, u kojoj je bilo sedište.
Sava je takođe sastavio prvi srpski pisani zakonik kojim je slovensko običajno pravo zamenjeno rimskim. Zakonopravilo iliti Nomokanon bio je mešavina crkvenih i građanskih odredbi koje neki smatraju prvim ustavom Srbije (mada je zakonik prigodnija kvalifikacija).
Tako je Srbija zahvaljujući Savinom i Stefanovom radu ušla u rimski svet dobijanjem krune iz Rima i zakonika iz Vizantije, ali se takođe i osamostalila. Politički se emancipovala dobijanjem vladarskog venca od pape, dok se verska posebnost i bekstvo od prejakog uticaja oba verska središta (pravoslavnog i katoličkog) izdefinisala autokefalnom crkvom u kojoj su isključivo domaći klerici mogli da biraju svog starešinu.
Nakon smrt brata Stefana, Sava je u zemlji ostao još neko vreme. Kada je vlastela zbacila kralja Radoslava i dovela Vladislava, Sava ga je krunisao, a zatim prepustio upravljanje crkve svom učeniku Arseniju Sremcu.
Darovi iz Svete zemlje
Prilikom prvog boravka u Svetoj zemlji, Sava je dobio tri dara. Po legendi grčki monah iz petog veka, sveti Sava Osvećeni je rekao da će jednog dana iz daljine doći njegov imenjak visokog roda i da mu tada daju njegov štap.
Kada je Sava zaista došao, monasi Manastira svetog Save su mu žezlo i dali. Danas se ono čuva na Svetoj gori. Pored štapa, Savi su monasi poklonili i dve ikone: Bogorodicu Mlekopitateljnicu i najpoznatiju srpsku ikonu, Bogorodicu Trojeručicu.
Sa druge strane, Save je tamošnje svetinje darovao blagom, otkupio od Latina Manastir Svetog Đorđa, Manastir svetog Save pretvorio u srpski, a od muslimana je otkupio kuću u kojoj je bila Tajna večera.
Kralj Vladislav je bio zet bugarskog cara Asena Drugog, pa se poslednje godine Savinog života povezuju baš sa vladarom bugarske, tada najmoćnije zemlje na Balkanu. Naime, Asen je hteo da izdejstvuje priznanje bugarskog patrijarha kao samostalnog, što je Nikeja (u kojoj je bio vaseljenski patrijarh) odbijala. Sada već bivši prvi srpski arhiepiskoš je mogao da mu pomogne jer je bio poznati, priznat i poštovan među verskim starešinama pravoslavlja.
Sava je po drugi put otišao na daleki put u Svetu zemlju, ovaj put posetivši sva četiri vodeća patrijarha (aleksandrijskog, jerusalimskog, antiohijskog i vaseljenskog). Na povrtatku sa puta otišao je u Bugarsku, u Veliko Trnovo i tamo preminuo 14. januara (27. po gregorijanskom) 1236. godine.
Isprva Bugari nisu dali da se njegovo telo prenese u Srbiju jer je bio veoma poznata ličnost. Pride, njegov sestrić, a Asenov zet Vladislav nije imao autoriteta da podupre zahtev za prenos.
Međutim, pošto je sagradio manastir Mileševu, Vladislav je uspeo da dobije dozvolu od Bugara i prenese Savine mošti. Iako su Turci, po verovanju, mošti spalili 1594, crkva tvrdi, a narod veruje, da je sačuvana leva ruka. Ona je vekovima bila čuvana u Manastiru svete trojice kod Pljevalja, ali ju je vladika Filaret preneo u Mileševu. Ruci nedostaje mali prst, a Bugari iz Trnova koji su dolazili da ruku celivaju su kazali da je Asen, po legedni, tražio da u Trnovu ostane barem prst, kada je već pristao da se mošti prenesu u Srbiju.
Sutra u Srbiji Danas: Sava Nemanjić: Prvi srpski tajni agent
Pogledajte još: