Ostaci najstarijeg ljudskog naselja u Sokobanji potiču iz perioda neolita i otkriveni su na nalazištu Trebič.
Na području Sokobanje pronađeni su materijalni ostaci, dokazi koji svedoče o tome da su sa prvom pojavom stalnih mesta prebivališta, ljudi naselili ovaj prostor. Ipak to nisu bili prvi ljudi koji su živeli ili makar posećivali na ovu teritoriju, imamo još starije tragove na lokalitetu koji se danas zove Pećurski kamen.
Arheološkim iskopavanjima je otkriveno da postoje materijalni ostaci na dubini od 4 metra koje je koristio neandertalac poput kamenih noževa kao i ostaci nekadašnjih ognjišta.Ostaci koji su pronađeni nam govore o njihovom postojanju još 50 milenijume pre nove ere i ujedno su najstarija svedočanstva o postojanju ljudi na ovim prostorima.
Markova pećina je arheološko nalazište u blizini Sokograda koji nam daje dokaze o tome da su ljudi ovde boravili i u periodu oko12 hiljada godina pre nove ere. Osim ostataka koji svedoče o postojanju ljudi pronađeni su i fosilni ostaci nekih praistorijskih životinja.
Arheološko nalazište Popovica, na desnoj obali reke Moravice, vezano je za bronzano doba. Pronađeni su ostaci koji govore o naselju iz tog perioda kao i tunel izgrađen u praistoriji koji predstavlja zemljanu grobnicu.
Sa sigurnošću možemo reći i da je u vreme Rimske imperije lekovitost sokobanjskih izvora sigurno bila otkrivena i korišćena. Rimljani su se naselili na ovom području početkom naše ere kada su pokorili Meze i osnovali novu provinciju Meziju i bili su prvi koji su ovde sagradili lečilište.
Tok reke Moravice bio je okosnica oko koje se odvijao živ saobraćaj za vreme Rimske vlasti. Duž njene doline postojao je put koji je povezivao važne delove Gornje i Donje Mezije. Ovom trasom su se uglavnom kretali rimski vojnici koji su čak i na pohodima želeli da sačuvaju osnovne vrednosti rimskog načina života tako da su duž ovih puteva bila građena lečilišta svugde gde je bilo lekovitih izvora.
Osvojivši neko područje Rimljani nisu usvajali navike i običaje tamošnjeg stanovništva već su širili svoj uticaj i kulturu, prilagođavajući druge svom načinu života. Tako su odmah prepoznali prirodne potencijale ovog kraja u vidu lekovitih izvora i počeli da ih koriste za lečenje obolelih i ranjenih, ali i za odmor i uživanje zdravih.
Kupanje u javnim kupatilima je bilo izuzetno važno za Rimljane, predstavljalo je deo njihovog društvenog života u toj meri da se u Rimu trošilo i do 1400 litara vode dnevno po stanovnik.Kupališta su bila mesta za okupljanje, druženje i zabavu tako da nije čudno sto su baš Rimljani bili ti koji su prvi iskoristili lekovite vode Sokobanje i izgradili prva kupatila.
Iz perioda vladavine Rimljana u Sokobanji imamo grobnice koje potiču iz drugog i trećeg veka nove ere, ukrasne predmete poput dugmadi i prstena kao i predmeta izrađene od bronze koji su se koristili u kozmetičke svrhe. Važni arheološki lokaliteti na kojima je nađen najveći deo predmeta su Trebič i Sokograd. Neosporiv i najočigledniji dokaz rimske vlasti na ovom prostoru su ostaci rimskog kupatila na kojima je kasnije sazidano Tursko kupatilo – Amam.
Postoji i legenda u vidu usmenog predanja o tome kako je Trebič dobio ime. Naime, ona kaže da su Rimljani više puta pokušavali bezuspešno da zauzmu Sokograd. Kada su shvatili da neće uspeti, pokušali su da se posluže lukavstvom, promenili su tok reke Moravice u pokušaju da poplave Sokograd. Međutim, brana je poustila i umesto da poplave Sokograd voda se izlila i poplavila njihovu naseobinu i tako je to naselje Trebić dobilo naziv.
U toku svog viševekovnog postojanja ovo naselje bilo je poznato pod imenima: Banja, Banjica, Varoš - banja, Velika banja, Aleksinačka banja i Sokol banja. Za područje sokobanjske kotline karakterističan je veći broj arheoloških lokaliteta kao i predmeta materijalne kulture, koji svedoče o burnim zbivanjima na ovom prostoru tokom istorije.
Prvi tragovi naseljenosti na teritoriji opštine Sokobanja su iz srednjeg paleolita. Ekipa arheološkog instituta iz Beograda, vršeći iskopavanja na lokalitetu "Pećurski kamen" je na dubini od 4m u pećinskim sedimentima pronašla tragove neandretalskog čoveka. Pokretni materijal se sastojao od kamenih noževa i tragova ognjišta i njegova starost procenjena je kao epoha srednji musterijan, odnosno 50000 godina pre nove ere.
Tragovi naseljenosti iz gornjeg paleolita pronađeni su na lokalitetu "Markova pećina" nedaleko od Sokograda u klisuri Moravice. Fosilni ostaci (ostaci pećinskog medveda), kao i tragovi materijalne kulture svedoče o životu čoveka na ovom prostoru u periodu poslednjeg ledenog doba, odnosno 12000 godina pre nove ere.
U doba neolita na tlu Sokobanje postojala je ljudska naseobina, o čemu svedoče naučna istraživanja i arheološki nalazi na lokalitetu "Trebič". Arheološkom prospekcijom utvrđeno je postojanje enolitske gradine (bakarno doba) na lokalitetu "vrelska čuka", neposredno pored izvora Moravice.
U arheološkoj karti Srbije lokalitet Popovica, na desnoj obali reke Moravice u neposrednoj blizini Sokograda, je označen kao bronzano dobska gradina, odnosno naseobinska struktura u čijem podnožju se nalazi tunel (praistorijska grobnica sačinjena od nasipa zemlje) koja je impresivnih dimenzija. U ataru sela Šarbanovac, na na jugozapadnim padinama Rtnja, prilikom kopanja bunara, pronađena je ostava iz bronzanog doba.
Tribali, najveće i najmoćnije pleme u srednjem delu Balkanskog poluostrva, Skordisci i Mezi kretali su se ovim područjem, koje krajem I veka osvajaju Rimljani. Za njihovo viševekovno gospodarenje na ovim prostorima vezuju se ostaci rimskog druma i Sokograda u čijem su temelju pronađeni ostaci rimskih zidina sa vodovodnim cevima.
Krajem XII veka, srednjovekovna Srbija, u stalnoj borbi sa Vizantijom i Bugarskom, proširila se do ovih krajeva, pošto je Stefan Nemanja sa svojom braćom Miroslavom i Starcimirom osvojio Niš. Posle pobede kralja Milutina nad Šišmanom, bugarskim gospodarom Vidina 1291. godine, dolina Timoka je pripadala srpskoj državi. Pojavom Turaka i njihovim osvajanjem Vidina 1398. godine, i stvaranjem vidinskog sandžaka, svi krajevi istočne Srbije, pa i sokobanjski, padaju pod vlast Turaka.
Po zapisima poznatog turskog putopisca, Evlije Čelebije, Banja je 1663. godine imala 200 kuća pokrivenih drvetom, 6 džamija, 2 omanja hana, 2 turske osnovne škole i medresu - versku muslimansku školu. U njoj se nalazilo javno kupatilo, koje je u to vreme bilo impozantna građevina. Kupatilo je bilo sa kupolama pokrivenim olovom. U ovakvim kupatilima lečili su se i oporavljali bolesnici iz Male Azije i Turske.
Za vreme vladavine Nemanjića Sokobanja nije bila izgrađivana niti je u nju ulagano jer kao i svugde srednji vek i na našim prostorima akcenat stavljao na religiju i duhovnost a ne na lečenje i telesna uživanja. Može se reći da su u ovom periodu istorije bili potpuno zapostavljeni prirodni potencijali koje je posedovala ova banja jer su vladari svoju pažnju i sredstva usmeravali na izgradnju manastira, crkava pa i nekih objekata za lečenje ali isključivo u okviru verskih objekata. Svakako ni stalne borbe oko prestola i sukobi koji su postojali među samim potomcima Stefana Nemanje nisu omogućavali ni jednom vladaru da se opusti i posveti tada marginalizovanom značaju lekovitih izvora i rimskih kupatila.
U period nakon bitke na Kosovu do osvajanja Sokobanje, ovde su utočište od Turaka pronašli i Jermeni koji su 1392. godine sagradili manastir Jermenčić. Postoje dve verzije o tome kako su se Jermeni došli i podigli ovaj manastir posvećen arhangelima Gavrilu i Mihailu. Po prvoj, oni su bili pripadnici vazalne turske vojske koji su morali da učestvuju u kosovskom boju, da bi se kasnije odmetnuli od Turaka. Po drugoj, to su bili monasi iz Jermenije koji su u begu od turske vojske došli do naših krajeve i pronašli ovde svoje utočište. Ovaj manastir dugo nije bio poznat široj javnosti budući da su Turci osvojivši Sokobanju proterali kaluđere a manastir spalili i opljačkali.
Od pisanih istorijskih izvora gde se decidno pominje istorija Sokobanje, od velikog značaja je biografija Konstantina Filozofa u kojoj on govori i o untrašnjim sukobima turske vlasti na ovim prostorima. Tadašnjem sultanu Musi, sinu Bajazita, suprotstavio se jedan od prvih turskih namesnika na ovom području, turski feudalac Hamza. Sukob između sultana i odmetnika se odvijao početkom XV veka i završen je Hamzinim porazom. Negde u ovom periodu došlo je i do restauracije rimskog kupatila i izgradnje turskog Amama.
Sobobanja je bila od značaja Osmanlijama ali i njihovim glavnim protivnicima na Balkanu, Austrijancima. Ona je potpala pod vlast Habzburske monarhije u dva navrata i oba puta su turske vlasti uspele da je vrate u okrilje svoje države. Turska prevlast na ovom području trebala je biti definitivno je potvrđena i učvršćena Požarevačkim mirom koji su turske vlasti sklopile sa Venecijom i Austrijom 1713. godine. Taj se mir ipak nije bio ispoštovan od strane Habzburgovaca koji su je već 1737. ponovo napali i osvojili. Njihov uspeh bio je kratkog daha jer su Osmanlije odmah odreagovale i ona se uskoro opet vratila pod okrilje Osmanskog carstva.
U to vreme, Sokobanja je bila naseljena većinskim delom turskim življem. Ono je činilo oko 85% od ukupnog broja stanovnika i bilo naseljeno u područjima, mahalama udaljenim od srpskog stanovništva kod Vrela. Kao centar kadiluka Sokobanja je predstavljala veoma živo mesto sa razvijenom trgovinom, o čemu svedoče istorijski spisi poznatog turskog putopisce Evlije Čelebije.
Sokobanja je postala poznata tako da se za nju se čulo i u udaljenim područjima Osmanske imperije zbog impresivnih, mermernih, kupatila sa izvorima lekovite vode. Imala je veći broj uređenih kupališta pa je u nju svraćao veliki broj turista koji su često dolazili i iz veoma udaljenih krajeva.
Kada su Sokobanju po drugi put osvojili Habzburgovci 1737. godine njihov poznati general Šmetaus bio je impresioniran svime što je ovde video i doživeo a najviše načinom života, lekovitim vodama i čistoćom koja je bila na zavidnom nivou, pa je u svojim beleškama nazvao Sokobanju „dražesnim mestom“.
U ratovima između Turske i Austrije, 1690. i 1737. godine, Banja je jedno kratko vreme podpala pod vlast austrijske vojske. Iz zapisa austrijskog oficira Franca Pokornog, saznaje se da je Banja razvijeno središte i jedno od najvećih mesta tadašnje Istočne Srbije.
Po izbijanju Prvog srpskog ustanka 1804. godine, narod sokobanjskog kraja uključuje se u borbu za oslobođenje od Turske vlasti. Sokobanja se tokom celog Srpsko-Turskog rata, ubraja u znamenita mesta ustanka. Kretanje Turske, vidinske vojske, sa 3000 vojnika i konjanika, u pravcu glavnine srpske vojske koja se nalazila u okolini Deligrada, izazvalo je bitku na Džvdžibari, naselje na teritoriji opštine Sokobanja koje se danas naziva Beli Potok, koa je završena pobedom ustanika. Posle ove bitke koja se održala januara 1806. godine, poražena turska vojskaizvršila je odmazdu nad stanovništvom sokobanjskog kraja. Poraz turske vojske osigurao je i učvrstio ustaničku vlast u ovom kraju. Iz vremena I srpskog ustanka, poznata su imena ustanika iz ovog kraja: Nikole Nišlije Popovića, Krste svrljiškog, Ilije Čolaka itd.
Pad Srbije 1813. godine donosi ponovnu Tursku vlast nad ovim krajevima. Banjska nahija zajedno sa Timočkom i Negotinskom krajinom pripala je upravnoj vlasti vidiskog paše. Stanovništvo istočno srbijanskih naselja našlo se u žiži osvetničkog nasilja i nameta obnovljene turske vlasti. Težak i nesnosan život pod Turskom okupacijom doveo je do nezadovoljstva naroda koje do 27. aprila 1833. godine preraslo u oružanu pobunu banjskog kraja pod predvodništvom Goluba Tomića iz Jošanice.
Turski živalj i seoske subaše sklonili su se u grad, spremajući se za odbranu i tražeći pomoć od vidinskog i niškog paše. U pomoć ustanicima stigla je srpska vojska. Posle presudne bitke koja se održala 3. maja 1833. godine turska vojska je kapitulirala i povukla se sa ovih prostora. Posle petovekovnog robovanja pod Turcima, Sokobanja, zajedno sa okolinom i celom Timočkom krajinom je oslobođena i našla se u sastavu srpske države.
Budna istorijska prošlost ovog kraja, imala je i odraza na sastav stanovništva. Najveći broj stanovnika ovog prostora doselio se tek posle oslobođenja 1833. godine, i to u nekoliko metanastazićkih struja: šopsko-torlačko-zagorske, vardarsko-moravske, dinarske, timočko-braničevske i kosovsko-metohijske.
Neposredno po oslobađanju počelo je organizovanje državne civilne vlasti i sudstva. U okviru banjske nahije, sa sedištem u Sokobanji, nalazile su se dve kapetanije: svrljiška i banjska.
Godine 1834. na području kapetanije banjske, bilo je 26 sela sa 725 kuća. Po nalogu kneza Miloša iste godine, izvršena je opravka kupatila i donet plan banjskog prostora. Kasnije 1836. godine u Kneževini Srbiji doneta je nova administrativna podela, po kojoj se dolazi do obrazovanja dva okruga: aleksinački i gurgusovački. Tada Sokobanja gubi funkciju sedišta okruga i postaje samo glavno mesto banjskog sreza u okviru aleksinačkog okruga.
Projekat je finansiran iz budžeta opštine Sokobanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.