Dan oslobođenja Velike Plane: Za slobodu otadžbine palo 3.758 sinova

Na današnji dan 28. oktobra 1918. godine junačka Vojska Kraljevine Srbije i francuska konjica oslobodile su naseljeno mesto Velika Plana, današnje sedište istoimene opštine.

Velika Plana je podnela ogromne žrtve u svim odbrambeno otadžbinskim ratovima koje su Srbija i srpski narod vodili u devetnaestom i dvadesetom veku.

Samo u Prvom balkanskom, Drugom balkanskom i Prvom svetskom ratu iz ove pomoravske opštine poginulo je, umrlo od bolesti i gladi ili stradalo na drugi način najmanje 3.341 oficira, podoficira i vojnika Vojske Kraljevine Srbije.

Ako se ovom broju doda i 335 oficira, podoficira i vojnika iz Saraoraca, pomoravskog sela koje se u to vreme nalazilo u sastavu velikoplanjanske opštine (tadašnji Velikooraški srez, a koje je sada u sastavu Smedereva i 82 poginula ili umrla borca iz Male Plane, koja sada pripada Smederevskoj Palanci, onda je broj poginulih i stradalih ratnika 3.758.

Dovoljno da se formacijski popuni jedna brigada. Poređenja radi, u ratu koji je devedesetih godina prošlog veka vođen na prostoru BiH lake pešadijske brigade VRS brojale su između 1.500 i 2.000 boraca.

Najviše poginulih je bilo iz Lozovika, čak 473.

Slede Staro Selo sa 374, Velika Plana sa 374, Miloševac sa 357 i Krnjevo sa 346 palih ratnika.

Veliko Orašje i Kruševo dali su 283 poginula borca, iz Donje Livadice je stradalo 285 junaka i jadnika. Iz Markovca je poginulo 276, iz Rakinca i Kupusine 192, iz Radovanja 114 iz Trnovča 137 i iz Novog Sela 130 boraca.

Zbog poslovične srpske aljkavosti kada su u pitanju popisi sopstvenih ratnih žrtava, ali i masovnosti epskog stradanja srpskog naroda od 1912. do 1918. godine, u kojem su stradale ne samo čitave porodice, već i čitava sela i jedinice, a arhive nestajale u plamenu, albanskim gudurama i rukama okupatora, ne postoji ni približna evidencija o tome koliko vojnika iz Velike Plane je poginulo u borbi, koliko je podleglo gladi, iznemoglosti, tifusu i drugim bolestima, kao ni gde i kada su se te smrti dogodile.

Tako da je skoro izvesno da je broj poginulih i veći od navedenog.

Boj za slobodu otadžbine Planjani su vojevali u redovima Dunavske, Šumadijske i Konjičke divizije.

Ratnici sa juga opštine – iz Markovca, Starog Sela, Novog Sela, Radovanja i Rakinca su bili u sastavu Šumadijske, a njihovi saborci iz Plane i severnih delova opštine u Dunavskoj diviziji.

Po istom teritorijalnom principu bili su mobilisani i konjanici iz Velike Plane: oni sa severne polovine opštine u Četvrti konjički puk, oni sa juga u Treći konjički puk.

Za slobodu Srbije ratnici iz Velike Plane vojevali su na Kumanovu, Ceru, Bregalnici, Bitolju, Kajmakčalanu….

Nema podataka o broju civila iz Velike Plane koji su stradali u odbrambeno-otadžbinskim ratovima vođenim početkom prošlog veka.

Profesor Darko Ivanović, najveći hroničar Velike Plane, kaže da nije istraživao te podatke, ali da su razmere stradanja bile ogromne, posebno 1915. godine, kada je Pomoravljem harao smrtonosni tifus, od kojeg je u Srbiji umrlo oko 150.000 ljudi.

Nakon proboja Solunskog fronta, srpska vojska je nezadrživim jurišem oslobađala porobljenu otadžbinu i hitala prema Beogradu.

Dolinom Morave prodirala je Prva srpska armija pod komandom vojvode Petra Bojovića, praćena francuskom konjicom, kojom je komandovao general Šarl Tranije.

Udarnu snagu Prve armije činila je Konjička divizija, koja je 26. oktobra, oko pola devet ujutro zauzela Despotovac i nastavila da goni neprijatelja prema Svilajncu.

Dolinom Morave napredovale su i Dunavska i Moravka divizija.

Prostor od Despotovca do Kragujevca branili su 11. nemačka armija, Alpski korpus i 30. divizija austro-ugarske vojske.

Svilajnac je oslobođen 27. oktobra. U grad su ušle srpska i francuska konjica.

Srednja kolona srpske vojske, koja je 27. oktobra oko šest sati ujutro krenula iz Brzana, a u kojoj su glavninu činile jedinice Dunavske divizije, oko 10 časova je izbila na prilaze Markovcu.

Oko 14 časova odred pod komandom majora Dušana Dodića zauzeo je Staro Selo (tadašnji Adžibegovac), a predveče je ušao u Veliku Planu, gde je i prenoćio, u rejonu železničke stanice.

Do prve veće bitke na području Velike Plane došlo je 28. oktobra, oko sedam ujutro, kada su jake neprijateljske snage kod Velikog Orašja, sa leve obale Jasenice, žestokom vatrom dočekale srednju kolonu Konjičke divizije.

Neprijatelj je sa Jasenice odstupio sledećeg dana, 29. oktobra, u četiri sata ujutro.

U gotovo svim selima Velike Plane poginulim ratnicima iz tih sela, u vreme Kraljevine Jugoslavije, podignuti su lepi spomenici, sa mermernim pločama na kojima su uklesana njihova imena.

Možda i najvredniji spomenik ratnicima iz ove opštine palim u ratovima od 1912. do 1918. podigao je jedan komunista.

Naime, Borivije Perić, učesnik NOB-a i član Komunističe partije, po zanimanju učitelj, je u svojoj knjizi „Moravska svitanja“ objavio spisak skoro svih (onih čija imena su negde zapisana i tako sačuvana od zaborava) poginulih kraljevih vojnika iz Velike Plane i okoline.

Broj stradalih boraca iz Velike Plane u Prvom svetskom ratu sedam puta je veći nego broj poginulih partizana u Drugom svetskom ratu, kada je pod komandom Josipa Broza Tita poginulo oko 500 Planjana. Najviše na Sremskom frontu i Kadinjači.

Nakon oslobođenja 1918. oslobodioci nisu streljali ni jednog stanovnika Velike Plane.

Po podacima Državne komisije Republike Srbije za tajne grobnice, nakon oslobođenja 1944. godine komunisti su nez suda streljali oko 200 Planjana.

Ubrzo nakon proslave 22. godišnjice oslobođenja, 28. oktobra 1940. godine, Veliku Planu je prvo zahvatio Drugi svetski rat a zatim komunistička diktatura.

Koja je uglavnom obeležavala samo datume značajne za partizanski pokret i komunističku ideologiju.

Tako je Velika Plana decenijama obeležavala samo 10. oktobar, dan kada su je 1944. godine oslobodile jedinice junačke Crvene armije.

Junaštva i junaci iz balkanskih i Prvog svetskog rata gurnuti su u zaborav. Zato što su pripadali monarhističkoj Vojsci Kraljevine Srbije.

Trebalo je da prođe osam decenija da se opština Velika Plana “seti” da ponovo obeleži godišnjicu islobođenja u Prvom svetskom ratu.

Učinila je to 28. oktobra 2020. godine opštinska vlast koju predvodi Srpska napredna stranka, u koaliciji sa Socijalističkom partijom Srbije.

Od tada se ova značajna godišnjica obeležava svake godine, polaganjem venaca, svečanom akademijom i prigodnim kulturno-umetničkim programom.