Nasleđe koje živi: Kraljevo u Prvom i Drugom svetskom ratu – Grad koji je preživeo istoriju

Početkom 20. veka Kraljevo je bilo mala, ali važna varoš – železnički čvor i privredno središte sa jednim od najvećih i najmodernijih mlinova na Balkanu. Upravo taj položaj na rekama i prugama učinio je da grad u oba svetska rata bude na udaru velikih vojnih operacija.

Kraljevo u Prvom svetskom ratu

Tokom ofanzive Armije feldmaršala Makenzena u jesen 1915. godine, Kraljevo postaje prva velika koncentraciona tačka srpske vojske, vlade i diplomatskog kora u povlačenju. Kao važan železnički čvor i ulaz u Ibar i Rašku, grad je imao ključnu ulogu u pokušaju da se odbrani put prema Kosovu.

U okolini Kraljeva, posebno kod Miločaja i mostova na Zapadnoj Moravi, vodile su se teške borbe u kojima su srpske trupe nastojale da spreče prelazak nadmoćne neprijateljske vojske na desnu obalu reke. Uprkos snažnom otporu, nemačko-austrougarske snage su uspele da pređu, pa je srpska vojska nastavila povlačenje ka jugu.

Posle proboja Solunskog fronta 1918, srpska vojska u silovitom naletu oslobađa zemlju. Kraljevo je oslobođeno 23. oktobra 1918. godine. Grad je tada bio gotovo opustošen – u njemu je ostalo jedva oko 2.000 stanovnika.

Kraljevo u Drugom svetskom ratu

Napad na Kraljevinu Jugoslaviju počeo je 6. aprila 1941. godine nemačkim vazdušnim udarima. Istog dana bombardovano je i Kraljevo, a zabeleženo je da je protivavionska jedinica kod grada oborila jedan nemački avion čiji su piloti zarobljeni.

U kratkom Aprilskom ratu, jugoslovenska vojska minirala je i srušila mostove na Ibru i Zapadnoj Moravi kako bi usporila napredovanje neprijatelja. Bez mogućnosti duže odbrane, vojska se povlači ka Čačku, a 14. aprila 1941. u Kraljevo ulaze delovi nemačke 60. motorizovane divizije. Grad ubrzo postaje važno okupaciono uporište.

Tokom leta i jeseni 1941. formiraju se partizanske i četničke jedinice na širem području – Gočki partizanski odred, Ibarski četnički odred i kasnije Kraljevački NOP odred „Jovan Kursula“. Učestvuju u ustanku i akcijama u okolini grada.

U oktobru 1941. godine dolazi do najteže tragedije u istoriji Kraljeva – masakra u Kraljevu.
Kao odmazdu za gubitke koje je Vermaht pretrpeo u borbama, nemačke okupacione snage (717. posadna divizija) sprovode masovna streljanja civila – radnika, železničara, službenika, učitelja, žena i omladine. U nekoliko dana ubijeno je najmanje oko 1.736 ljudi, dok pojedini izvori ukazuju da je broj žrtava bio i veći.

Zločin je zabeležen kao „Kraljevački oktobar“, jedan od najtežih ratnih zločina počinjenih nad civilnim stanovništvom u okupiranoj Srbiji.
Narodni muzej Kraljevo i Istorijski arhiv čuvaju dokumenta, fotografije i svedočanstva o stradanju, dok Spomen-park „Kraljevački oktobar“ održava sećanje na žrtve.

Danas, kroz ratnu postavku Narodnog muzeja, posetilac može da vidi predmete, uniforme, lične zapise i fotografije koji svedoče o vremenu kada se Kraljevo našlo na samoj liniji stradanja – ali i o snazi jednog grada koji se posle svega ponovo podigao.

Kraljevo čuva korake svojih predaka u svakoj ulici, zidu i svetinji.
Nasleđe ovih prostora nije samo u kamenju i drvetu – ono živi kroz ljude, priče i sećanja koja prenosimo dalje.
I dok grad raste i menja se, duh predaka i dalje hoda ovim stazama, podsećajući nas da prošlost oblikuje sadašnjost i budućnost.

Projekat sufinansiran iz budžeta Grada Kraljeva.
Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.