NOVA KNJIGA O KUPRESU: Profesor Mitar Ždero – „Nacionalne bure od 1945. do 1992.“

Autor knjige je Mitar Ždero, poznati predratni profesor filozofije i sociologije u kupreškoj gimnaziji, jedno vreme direktor Srednjoškolskog centra „Deveta krajiška brigada“ i predsednik Izvršnog odbora Skupštine opštine Kupres, koji je nakon završetka studija u Sarajevu i povratka u zavičaj karijeru počeo kao službenik u Opštinskom komitetu Saveza komunista.

Kao što i naslov nagoveštava, tema knjige su politika, nacionalna i nacionalistička dešavanja na prelepoj visoravni između dva poslednja rata. Daj bože da budu poslednja. Međutim, nije preterano reći da je knjiga hronologija ne samo političkih već i drugih dešavanja u kupreškom kraju, u kojoj je posle politike glavni akcenat stavljen na privredu.

Kroz slučajeve i ljude o kojima piše, autor delimično „zadire“ i u dalju istoriju Kupresa, zbivanja u Drugom svetskom ratu i ratu koji je u BiH vođen od 1991. do 1995. godine.

Većinu sadržaja knjige čine na stotine stranica originalnih dokumenata (zapisnici sa sednica raznih kupreških društveno-političkih organa, njihove odluke i saopštenja, izjave ljudi kojima su se bavili Savez komunista i službe bezbednosti, fotokopije na desetine novinskih tekstova o kupreškim političkim temama) i desetine fotografija.

Da profesor Ždero, u želji da budućim pokolenjima ostavi što potpunije svedočanstvo o nacionalnim burama na Kupresu, nije žalio ni prostora, ni novca, govori podatak da je knjiga štampana na formatu A4, da ima čak 800 stranica i da je štampana – u punom koloru.

O sadržaju knjige najbolje govore naslovi pojedinih celina: Dve istine o dva rata, Informbirovci sa Kupresa, Logoraši o isledniku Anti Raštegorcu, Hrvatsko proleće na Kupresu, Izveštaji OSUP Kupres, Kupreške zavrzlame u službi nacionalnih i ličnih interesa, Nestali spomenici, Sukob mesnih zajednica sa Šumarstvom i Planinskim dobrom, Ispadi na nacionalnoj osnovi i njihove posledice...

Zatim, Poslednji mandat komunista, Dan kosidbe na Kupresu, Najkarakterističniji slučajevi nacionalističkih istupanja, Borova Glava – Kupreška kristalna noć, Vojne formacije na Kupresu za vreme Drugog svetskog rata, Zloupotreba vere i verskih osećanja, Neprijateljska delatnost sveštenika Dominika Stojanovića, Tito u lovu, Prvi Titov ratni let sa Kupreškog polja, Bugojanska grupa – Raduša 1972, Knjiga mržnje i razdora – dnevnik fra Ćire Lovrića, Rat može početi i desetine drugih naslova.

U knjizi defiluju svi najznačajniji likovi političkih dešavanja na Kupresu, od 1941. do 1992. godine, od Ante Raštegorca, Smaje Mandžuke, Josipa Broza Tita, Ignjata Marića, Đorđa Mijatovića, Riste Milišića, Tome Dumančića, Nedeljka Zjajića, Gavre Zubića, Dragomira Ždere, Špire Radića i Ivana Ćurkovića, preko Huseina Mandžuke, Tomislava Baštića, Branka Kune, Marka Zubića, Ale Druška, Laze Vavana, Branka Turalije, Mile Duvnjaka i Ratka Rebrine, do Bože Rajića, Momčila Ždere, Mitra Ždere, Anđelka Šebeza, Zdravka Šarića, Milana Zjajića, Nijaza Ahmića, Duška Mitrovića, Jove Bajića, braće Dušana i Mitra Marića...

Od slučajeva ili afera, koje su u knjizi opisane i dokumentovane fotokopijama brojnih dokumenata, ovde će izdvojiti nekoliko.

Kupres, a posebno Hrvati, nisu ostali imuni na takozvano „hrvatsko proleće“, buđenje hrvatskog nacionalizma, koje je kulminiralo 1972. godine. A kako bi i ostali kada je ono granulo manje od tri decenije nakon što je Kupreška visoravan stenjala pod užasnim terorom i zločinima ustaškog pokreta, u čijim formacijama je ratovalo više od 300 kupreških Hrvata, a njih još oko 1.500 bilo u sastavu domobrana i drugih jedinica monstrum-države NDH.

Na talasu „hrvatskog proleća“ u Zagrebu je iznikao Zavičajni klub studenata iz Kupresa, čijim delovanjem su se kupreške političke strukture bavile dugo i pažljivo. Baš kao i Mitar Ždero u svojoj knjizi.

Knjiga se bavi i upadom i likvidacijom dvadesetočlane ustaške terorističke grupe koja se baš u vreme „hrvatskog proleća“ iz inostranstva ubacila na planinu Radušu, između Kupresa, Gornjeg Vakufa i Prozora.

Glavna politička tema na Kupreškoj visoravni u devetoj deceniji prošlog veka bili su tekstovi koje smo moj kolega novinar Jovo Bajić i ja objavljivali o pokušajima prekrajanja istorije Drugog svetskog rata na Kupreškoj visoravni, uklanjanju partizanskih grobalja i partizanskih spomenika.

Ždero objavljuje fotokopiju većeg broja naših tekstova, ali i zapisnike sa sednica opštinskih i državnih organa koji su se bavili našom „neprijateljskom delatnošću“ i rušenjem bratstva i jedinstva. A bavili su se svi – od zborova građana koji su po kupreškim selima organizovani zbog našeg pisanja, kupreške boračke organizacije i Opštinskog komiteta Saveza komunista, preko CKSK BiH, SSRN BiH i SUBNOR-a BiH, do „Oslobođenja“, „Politike ekspres“, „Večernjih novosti“, „Mladosti“, „Nedeljne Dalmacije“ i drugih medija.

Sredinom iste decenije Kupres je „tresao“ i slučaj (ne)rešavanja stambenog pitanja samohrane majke Ruže Ivić, koja je zbog bolesti otišla u prevremenu penziju.

U knjizi se mogu naći i vrlo zanimljivi detalji o poratnom delovanju partizanskog narodnog heroja Ante Raštegorca, Hrvata iz Zlosela, mitraljesca Prve proleterske brigade i islednika sa Golog otoka, kojem autor pripisuje ne baš slavnu ulogu u rušenju partizanskih spomenika na Kupreškoj visoravni.

Knjiga se do detalja bavi i slučajem mog brata Mitra Marića, ratnog predsednika opštine Kupres i njegovim isključenjem iz Saveza komunista, zbog ispada sa nacionalističkih pozicija.

Tu su i slučajevi stvarnih ali najčešće lažnih „nacionalističkih ispada“ čiji su akteri Srbi Lazo Marić, Božo Maleš, David Marić, Radivoje Dragoljević, Vukašin Krstić, Slavko Knežić, Đuka Marić, Mile Spremo, Vlado Petković, Hrvati Ivan Ćurković, Dragan Janković, Tomo Dumančić, Branko Turalija, Franjo Ivković, Paško Mioč, Dragun Mihaljević, Ivo Lozančić i drugi.

Ova izuzetno dragocena hronika političkih i drugih događaja na Kupresu, posebno u devetoj deceniji prošlog veka, nakon smrti Josipa Broza Tita, ne bi bila potkovana činjenicama, ličnostima i događajima, da nije bilo dva dopisnika sarajevskog dnevnog lista „Oslobođenje“, Duška Mitrovića iz Kupresa i Nijaza Ahmića iz Bugojna, od kojih se ovaj drugi isticao smelošću da u svojim tekstovima često kritikuje i ono što nije bilo pametno kritikovati i da, makar indirektno, brani pojedince koje nije bilo preporučljivo braniti. Uključujući Jovu Bajića i mene, odnosno naše pisanje.

Paradoksalno je ali glavni međunacionalni sukobi na Kupreškoj visoravni izbijali su zbog – bratstva i jedinstva, odnosno nastojanja komunističke vlasti na nivou BiH, manje i na području Kupresa, da minimizira ustaške zločine i činjenice da su nad srpskim narodom izvršeni strahoviti pokolji, da su Srbi uglavnom bili u partizanima, dok je većina Hrvata bila u ustašama ili ih je podržavala.

Uprkos činjenici da su druga dva naroda nad njima izvršila genocid, Srbi su iskrenije i masovnije prihvatili takozvano    bratstvo i jedinstvo i zajednički život.

Urednik knjige Mirko Matić, bivši učenik profesora Ždere, i sam autor nekoliko dragocenih knjiga o Kupresu, u predgovoru piše:

-Na bratstvo i jedinstvo tri naroda su gledala različito. Srbi su ga gotovo bezrezervno podržavali sve do početka razbijanja zajedničke države, i mnogi od njih su bili spremni da se u ime njega odreknu i svog nacionalnog identiteta, dok su Hrvati i muslimani na taj sistem gledali kao na prolaznu fazu, pa su se i oni zaklinjali drugu Titu sve dok im pred očima, umesto zvezde petokrake, nije zasijala šahovnica ili zvezda – ali sa polumesecom.

Moj opšti utisak nakon čitanja ove knjige jeste da je ona dragoceno istorijsko svedočanstvo, da se profesor Ždero trudio da bude objektivan i da je to uspeo u onoj meri u kojoj je to bilo moguće od jednog istaknutog komunističkog funkcionera i da bi bilo dobro i lekovito za sve Kuprešake i budućnost Kupreške visoravni, na kojoj je sve manje i Hrvata, i Srba i muslimana, da ovu knjigu pročitaju.