"Najnekulturniji, prokleti među narodima" Kako je Jovan Dučić pisao o Albancima i Albaniji

Jovan Dučić bio je jedan od najznačajnijih pesnika srpskog ranog modernizma, istaknuti diplomata i snažan književni uzor generacijama koje su dolazile posle njega. 

Njegovo delo obuhvata poeziju, eseje, kritiku i putopise, u kojima se jasno prepoznaje autorov subjektivni, refleksivni pogled na svet. 

U zbirci putopisa "Gradovi i himere" Dučić je pisao o narodima i prostorima koje je obilazio tokom diplomatske službe. 

Zbirka sadrži deset putopisa, oblikovanih kao pisma iz sedam zemalja: tri iz Grčke (Atina, Krf i Delfi), dva iz Švajcarske (Alpi i Ženeva), te po jedan iz Francuske, Italije, Španije, Egipta i Palestine. 

Iako tematski vezani za putovanja, ovi tekstovi gotovo da nemaju klasične dokumentarne ili reporterske elemente. 

Žanrovski su bliži eseju, jer u njima dominiraju Dučićeve refleksije o narodima, istoriji, mitologiji, religiji, smrti i sudbini civilizacija. 

Upravo u tom kontekstu nastali su i njegovi stavovi o Albancima i Albaniji, koji su danas predmet čestih polemika. 

"Najnekulturniji deo evropskog ljudstva" 

Dučić u "Gradovima i himerama" iznosi izrazito kritičke ocene o Albancima, uz retko priznavanje njihove ponositosti: 

"Narod koji i danas ovde živi jeste, međutim, i danas najnekulturniji deo evropskog ljudstva. On je oduvek bio na putu svih palikuća i rušilaca. Žubor reke Skumbe, koja danas preseca taj melanholični predeo, nije veseliji od žubora starog Aherona. Zemlja krvne osvete, zemlja bez svog folklora, svoje muzike, pesme i priče, bez ijedne ličnosti epske, ili religiozne. Narod ponosit, ali surov, bez jednog kulturnog centra i bez jednog jezika." 

"Proklet je među narodima" 

U nastavku, Dučić dodatno pooštrava ton, tumačeći istorijski razvoj Albanaca kroz prizmu neostvarenog kulturnog nasleđa, uprkos blizini velikih antičkih civilizacija: 

"Proklet je među narodima: jer hiljadama godina živi pored najkulturnijih rasa Helena i Rimljana, a nije ništa sam stvorio, niti ikad išta primio od drugih. Od Grčke ga dele samo doline i bregovi, a od Italije skoro jedan moreuz, pa je ipak ostao najneprosvećeniji deo evropski. A nekad, još mnogo pre Homera, tamo je bilo i antičko svetilište Dodona, gde su dolazile religiozne delegacije Atine i Sparte, i zatim i pobožni ambasadori Krezusa iz Lidije… "Zevse, kliče Ahil, ti koji bdiš nad dalekom Dodonom carstvom zima…" 

O jeziku i "šteti arnautskoj" 

Ni albanski jezik nije bio izuzet od Dučićeve kritike, koju je autor gradio kroz mitološke i simboličke slike: 

"Danas tamo vlada muslimanstvo, i čuje se jedan ružan jezik kojem cela lingvistika savremenog sveta ne može da pronađe izvor ni mesto u klasifikaciji. Jedan tamošnji breg, u doba prepelazgijsko, zvao se Tomaros, i bio je Olimp ondašnjeg grčkog sveta; na njemu je bio postavljen prvi presto Zevsa, koji je onda bio još mladi sin Hronosov, i tu držao prvi grom u ruci. Središte neba i zemlje bio je tada jedan arnautski breg! Svemir se odista promenio, ali na štetu arnautsku. Zevs je pao ne ostavivši ovoj neveseloj Albaniji ni jednu jedinu blagodet svog vladanja kosmosom." 

Istorijski i ideološki kontekst 

Važno je naglasiti da su "Gradovi i himere" pisani u periodu od 1900. do 1940. godine, prvi put objavljeni 1930, a dopunjeni 1940. 

U tom istorijskom trenutku među delom srpske i balkanske intelektualne elite bilo je prisutno snažno antialbansko raspoloženje, oblikovano ratovima, političkim sukobima i raspadom Osmanskog carstva. 

Nezavisna Albanija proglašena je 28. novembra 1912. godine, tokom Balkanskih ratova. 

Proces njenog međunarodnog priznanja bio je praćen brojnim sporovima i teritorijalnim gubicima za države Balkanskog saveza – Srbiju, Crnu Goru i Grčku – što je dodatno uticalo na percepciju Albanije u tadašnjoj srpskoj javnosti. 

Zbog toga se Dučićevi stavovi danas ne čitaju samo kao književni tekst, već i kao svedočanstvo jednog vremena, njegovih ideoloških okvira i političkih tenzija, koje su snažno obeležile balkansku istoriju prve polovine 20. veka.