30 godina od zločinačke akcije "Oluja": Na današnji dan počelo je etničko čišćenje Srba iz Hrvatske, tri decenije bez istine, pravde i povratka

U ranu zoru 4. avgusta 1995. godine, tačno u pet časova, počela je vojno-policijska zločinačka operacija "Oluja" u kojoj su hrvatska vojska, specijalna policija i jedinice Hrvatskog veća odbrane izvršile oružani napad na Baniju, Kordun, Liku i severnu Dalmaciju - oblasti koje su se tada nalazile pod kontrolom Republike Srpske Krajine. U ovoj operaciji učestvovalo je više od 138.000 pripadnika hrvatskih snaga, a prema podacima nekih izvora taj broj je bio i veći. Cilj operacije bio je vojno zauzimanje teritorije koju su držale srpske snage, ali su posledice po srpsko civilno stanovništvo bile katastrofalne.

Već 7. avgusta uveče tadašnji predsednik Hrvatske Franjo Tuđman saopštio je da je operacija završena, iako su sukobi na terenu i vojne akcije u pojedinim krajevima trajali sve do 14. avgusta. Samo nekoliko dana bilo je dovoljno da se uništi vekovno prisustvo Srba u ovim krajevima. 

Tokom samo četiri dana, gotovo celokupno srpsko stanovništvo iz Krajine - koje je vekovima živelo na tim prostorima - bilo je prinuđeno da napusti svoje domove. Konvoji traktora, automobila i pešaka koji su bežali pred nadirućim hrvatskim snagama i bombama, i danas su žive slike jednog naroda u bekstvu.

Prema podacima Komesarijata za izbeglice i migracije Republike Srbije, tokom i nakon operacije "Oluja" proterano je više od 250.000 Srba, ubijeno je oko 1.700 ljudi (sumnja se da je broj i veći, oko 2.000), a više od 700 i dalje se vodi kao nestalo. Dokumentaciono-informacioni centar Veritas navodi da je ubijeno najmanje 1.284 Srba, od kojih su 1.247 bili civili. Tri četvrtine stradalih bili su ljudi stariji od 60 godina, a među žrtvama je bilo i 564 žene.

Hrvatske nevladine organizacije i udruženja procenjuju da je tokom i nakon "Oluje" spaljeno više od 22.000 kuća, da je ubijeno više od 600 civila i da je Hrvatsku tada napustilo oko 150.000 njenih građana srpske nacionalnosti, čiji je povratak u godinama koje su usledile bio sistematski otežavan i u mnogim slučajevima onemogućavan. Na meti su bili i civili koji su pokušali da pobegnu. Tokom 7. i 8. avgusta izbegličke kolone na Petrovačkoj i Prijedorskoj cesti granatirane su iz vazduha. U tim napadima je, prema dosadašnjim dokazima, ubijeno najmanje devet ljudi, među kojima i četvoro dece, dok ih je više od pedeset ranjeno. Viši sud u Beogradu je 2022. godine potvrdio optužnicu protiv četvorice hrvatskih oficira i pilota koji se terete za ove zločine, a postupak se vodi u odsustvu jer Hrvatska ne sprovodi saradnju u ovom slučaju.

Za zločine počinjene tokom i nakon operacije "Oluja" pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju u Hagu vođen je postupak protiv hrvatskih generala Ante Gotovine, Mladena Markača i Ivana Čermaka. U prvostepenom postupku Gotovina je osuđen na 24, a Markač na 18 godina zatvora, dok je Čermak oslobođen. Sud je zaključio da je postojao udruženi zločinački poduhvat s ciljem trajnog uklanjanja Srba iz Hrvatske. Ipak, u žalbenom postupku većinom glasova ova presuda je preinačena i Gotovina i Markač su pravosnažno oslobođeni. Ova odluka izazvala je ogorčenje među žrtvama i širom regiona i sveta, jer su brojni dokazi i svedočenja o zločinima bili predati sudu.

Međunarodni sud pravde u Hagu u presudi iz februara 2015. godine nije utvrdio da je u operaciji "Oluja" počinjen genocid, ali je jasno naveo da su počinjeni brojni zločini nad srpskim stanovništvom i da su se dogodila prisilna raseljavanja i teška kršenja ljudskih prava. Sud je takođe konstatovao da povratak izbeglih Srba u Hrvatsku nije bio moguć u godinama koje su usledile jer je nailazio na administrativne i pravne prepreke, a često i na pretnje i nasilje.

U Srbiji se 4. avgust obeležava kao Dan sećanja na stradale i prognane Srbe u zločinačkoj operaciji "Oluja". Tog dana širom zemlje organizuju se komemoracije, govori i podsećanja na egzodus i patnju više od četvrt miliona ljudi. Istog datuma u Hrvatskoj se slavi Dan pobede i domovinske zahvalnosti i Dan hrvatskih branitelja. Centralna proslava se svake godine održava u Kninu, simbolički značajnom mestu jer su hrvatske snage upravo 5. avgusta 1995. godine ušle u gotovo prazan grad i podigle zastavu na Kninskoj tvrđavi.

Danas, skoro tri decenije kasnije, rana "Oluje" još nije zalečena. Dok se u Hrvatskoj slavi kao vojni uspeh, u Srbiji i među Srbima širom regiona i dijaspore ovaj datum ostaje simbol bola, progonstva i nepravde. Iako međunarodni sudovi nisu izrekli konačnu osudu operacije kao genocida, činjenice i brojke koje su iza nje ostale govore više od svake presude. Etnički očišćena sela, spaljeni domovi, nestali članovi porodica i hiljade onih koji se nikada nisu vratili - to je istinska slika "Oluje", zločina koji nikada ne sme biti zaboravljen.

Povratak koji nikada nije došao

Za mnoge prognane Srbe, "Oluja" nije završena 9. avgusta 1995. godine. Već tri decenije traje njihova borba za povratak imovine, prava na penzije, obnovu kuća i dostojanstven život u Hrvatskoj. Od oko 250.000 prognanih, manje od 10% se vratilo trajno - i to uglavnom starijih ljudi, dok je većina ostala raseljena širom Srbije i Republike Srpske, često u teškim socijalnim uslovima.

Institucionalna diskriminacija, zakonske barijere i nepriznavanje srpskog identiteta u Hrvatskoj i dalje su deo svakodnevice onih koji su pokušali da se vrate. Deca onih koji su rođeni u izbeglištvu često nemaju nikakvu vezu sa domovinom svojih roditelja, jer su odgajani u uverenju da se povratak jednostavno - ne isplati.

Zločin nad jednim narodom nikada ne bi smeo biti slavljen. "Oluja" je otvorila rane koje još nisu zacelile – i neće, sve dok se ne prizna istina, kazne zločinci i omogući dostojanstven život onima koji su izgubili sve, osim nade da će jednog dana pravda ipak pobediti.