Tri decenije nakon "OLUJE": Kako trauma progona i rata iz 90-ih i dalje utiče na mentalno zdravlje

Nakon dolaska u Srbiju, većina izbeglih ljudi nije imala pristup psihološkoj podršci. Trauma rata, gubitka doma, zajednice i identiteta ostala je neobrađena. Umesto profesionalne pomoći, ljudi su se oslanjali na ćutanje, snalaženje i „trpljenje“. To, međutim, nije bio znak otpornosti – već potiskivanja, koje je u mnogim slučajevima dovelo do dugoročnih posledica.

Prema brojnim međunarodnim istraživanjima koja su pratila psihološko stanje izbeglica iz bivše Jugoslavije, učestalost posttraumatskog stresnog poremećaja (PTSP) i depresije bila je izuzetno visoka – i do 60% među onima koji su bili direktno izloženi nasilju i progonu.

Studija Bogic i saradnika (2015), sprovedena u Nemačkoj, Italiji i Ujedinjenom Kraljevstvu, pokazala je da su izbeglice iz bivše Jugoslavije čak deset i više godina nakon rata imale značajno viši nivo mentalnih poremećaja u poređenju sa domicilnim stanovništvom.

Trauma koja traje i bez rata

Naučnici ističu da trauma ne prestaje sa završetkom ratnih sukoba. U studiji objavljenoj u časopisu BMC Psychiatry (2018), bivši ratni izbeglice koje nikada nisu dobile psihološku pomoć imale su visok nivo depresije i anksioznosti čak 11 godina nakon povratka ili preseljenja. Najteži simptomi su uočeni kod onih koji su izgubili članove porodice, bili svedoci nasilja ili su bili izloženi dugotrajnim stresorima – poput siromaštva, gubitka posla, društvene izolacije ili stigmatizacije.

Nove generacije, stare rane

Posebno zabrinjavaju nalazi istraživanja o transgeneracijskom prenosu traume. Deca i unuci onih koji su prošli kroz izbeglištvo često osećaju posledice događaja kojih se ne sećaju. U porodicama u kojima se o ratu ne govori, deca razvijaju osećaj nelagode, emocionalne napetosti i zbunjenosti u vezi sa sopstvenim identitetom.

U studijama koje su analizirale adolescente raseljene tokom sukoba na Kosovu i u Hrvatskoj, zabeleženi su simptomi hroničnog stresa, nisko samopouzdanje i povećan rizik od depresivnih poremećaja. Ovi mladi ljudi su često odrastali uz roditelje koji su sami bili traumatizovani, ali nisu znali kako da o tome govore – niti su imali mogućnost da potraže pomoć.

Ćutanje i institucionalna praznina

Za razliku od nekih drugih zemalja koje su prošle kroz ratove (npr. Izrael, Ruanda, Bosna i Hercegovina), u Srbiji nikada nije sistematski razvijen program psihološke rehabilitacije za izbeglice iz Hrvatske i BiH. Nije bilo organizovanih centara za podršku, grupa za psihološku pomoć, niti javnih kampanja koje bi normalizovale razgovor o traumi.

Ćutanje je postalo mehanizam odbrane, ali i društvena norma. Trauma je premeštana u telo, u bolesti, poremećaje spavanja, napade panike, tihe porodične konflikte i razne oblike povučenosti.

Trauma kao tiha epidemija

Istraživanja kao što su ona koju su sprovele Porter i Haslam (2001) ukazuju na snažan uticaj tzv. postmigracionih stresora: loš smeštaj, nesiguran boravišni status, siromaštvo i marginalizacija dodatno pogoršavaju psihološko stanje izbeglica. Mnogi ljudi koji su izbegli tokom „Oluje“ proveli su godine u kolektivnim centrima, bez perspektive, podložni diskriminaciji i etiketiranju kao „dođoši“ – što je samo produžavalo stanje stresa i nepripadnosti.

Gde smo danas?

Iako je prošlo gotovo 30 godina od operacije „Oluja“, u Srbiji i dalje ne postoji institucionalni okvir za psihološko lečenje trauma iz devedesetih. Pojedini terapeuti i organizacije civilnog društva bave se ovim temama, ali to je daleko od sistemskog odgovora. U školama se ne uči o psihološkim posledicama rata, u medijima dominiraju političke narative, a većina preživelih i dalje nosi svoje rane u tišini.

Ukoliko se ne otvore institucionalni i društveni prostori za obradu trauma, posledice neće nestati – već će se preneti dalje, u buduće generacije. Trauma ne poznaje kalendare ni godišnjice. Ona se ne povlači kad padne vlada, kad se promeni sistem ili kad izblede slike iz kolona. Ona ostaje – ako se ne izleči.