Prva Adamova žena nije bila Eva, već Lilit? Pobunila se protiv prvog muškarca i postala majka svih demona

Često se spominje da je Lilit bila prva Adamova žena, lik koji intrigira i inspiriše bezbrojne priče, umetnička dela i rasprave. Međutim, oni koji su pažljivo čitali Bibliju i Knjigu Postanja znaju da se ona tamo ne spominje eksplicitno kao takva. Pa odakle potiče ovo verovanje? 

Odgovor nije jednostavan, jer je Lilit mitološka figura čija istorija seže preko 4000 godina unazad, prožeta slojevima transformacija i reinterpretacija.Ideja da je Lilit bila Adamova prva žena pojavila se tek u srednjem veku, u jevrejskim apokrifnim tekstovima, ali njena geneza daleko je starija – koreni joj leže u drevnim mezopotamskim mitovima i predanjima. U ovom tekstu istražujemo putovanje Lilit kroz vreme, od tajanstvenog "noćnog bića" u Knjizi Isaije do simbola neukrotive ženske snage u savremenom svetu.

Zli duh u Mesopotamiji

U najstarijim tragovima koji vode do Mesopotamije, Lilit se pojavljuje ne kao konkretna ličnost, već kao arhetipska sila – demon vetra, bolesti i se**ualnog haosa.

U sumerskoj mitologiji, u priči o boginji Inani i svetom drvetu hulupu (mit nastao oko 2000. p.n.e.), Lilit živi u deblu drveta kao nepoželjna, divlja prisutnost. Zajedno s pticom Anzu i zmijom, ona predstavlja neukrotivu prirodu koju ni Inana, ni heroj Gilgameš ne mogu lako savladati. Po jednoj sačuvanoj verziji Gilgameš svojom sekirom uspeva da je istera i to se često tumači kao simbolična pobeda civilizacije protiv divljine.

U akadskim i vavilonskim tekstovima, duhovi sličnog imena – Lilitu i Ardat-Lili – nastavljaju ovu tradiciju. Ovi entiteti vrebaju muškarce u snovima, donoseći im nemir i iskušenje, dok istovremeno napadaju trudnice i novorođenčad, odražavajući duboke strahove tog doba od smrtnosti, nepoznatog i snova. Zajednička crta svih ovih predstavljanja jeste moćna, neukrotiva ženska figura koja dolazi iz pustinje, tame i noći – prostora izvan ljudske kontrole. Tu već imamo formirana dva važna aspekta mita - da u snovima muškaraca fizički opšti sa njima i da je negativno raspoložena prema trudnicama i maloj deci. 

Lilit i slični duhovi u ovom periodu često se opisuju s krilima i ptičjim kandžama, što se može videti na reljefima poput "Kraljice noći" (oko 1800. p.n.e.), gde stoji na lavovima, držeći simbole moći.

Ulazak u jevrejsku tradiciju

Lilit je u jevrejsku tradiciju ušla verovatno tokom njihovog vavilonskog ropstva, odakle su to verovanje raširili u Izrael i druge delove sveta gde su se naselil.

Ova mitska figura u jevrejskoj tradiciji poprima nove karakteristike prilagođene monoteističkom kontekstu.

Prvi i jedini direktan biblijski pomen nalazi se u Knjizi proroka Isaije (34:14), a taj odlomak glasi:

"I divlje mačke sastaće se s hijenama, i poljski duh zvaće svoga druga; onde će počivati Lilit i naći sebi počivalište." Isaija (34:14)

U originalnom hebrejskom tekstu stoji riječ lilit (לִּילִית), što se može prevesti kao "noćno biće" ili "noćni duh", a ponead se prevodilo i kao "Sova". Značenje tog pojma u hebrejskom nije potpuno jasno i može se odnositi na neku vrstu demona, noćnog stvorenja ili čak simbolički na pustoš i opustošenje, što je u skladu s temom Isaije 34 – proročanstvo o Božjem sudu nad Edomom i pretvaranju zemlje u pustinju.

Tokom helenističkog perioda (4.–1. vek p.n.e.), kada se judaizam i mesopotamijske kulture susreću s grčkom kulturom, Lilit se pretapa u starogrčke mitološke figure Lamije I Empuze.

Posebno je zanimljivo da su u helenističko doba jevrejske zajednice koristile amajlije s natpisima protiv Lilit, često je zazivajući imenom kako bi se umirila ili isterala. Na primer, pronađeni su artefakti iz tog vremena s natpisima poput "Beži, Lilit!".

Lilit još uvek nije prva Adamova žena. Ona će to postati tek u jevrejskoj tradiciji u srednjem veku.

Prva Adamova žena

Ideja da je Lilith bila prva Adamova žena ne potiče iz Biblije, već iz kasnijih jevrejskih apokrifnih i midraških tekstova. Najvažniji tekst koji govori o Lilit kao prvoj Adamovoj ženi je "Alfabet Bena Sira", knjige nastale između 8. i 10. veka nove ere.

Prema toj verziji priče, Lilit je stvorena od iste zemlje kao i Adam, za razliku od Eve koja će kasnije biti oblikovana iz njegovog rebra. Ova jednakost u poreklu postaje temelj sukoba: kada je došlo do se**ualnog odnosa, Lilit je odbila da leži ispod Adama, tvrdeći da nisu stvoreni da bi jedan bio nadređen drugom. Kada Adam nije hteo da popusti, Lilit je izgovorila tajno ime Boga, uzdigla se i – pobegla iz Edenskog vrta.

Bog potom šalje anđele – Senoja, Sansenoja i Semangelofa – da je vrate, ali ona odbija, prihvatajući sudbinu demonskog bića. Kao kaznu, određeno je da postane majka beskonačnog broja demona, ali i da svakog dana gubi stotinu svoje dece. Tada je Bog napravio Adamu drugu ženu, Evu, ali ovog puta od njegovog rebra.

Postaje važan deo Kabale

Nakon što se u "Alfabetu Bena Sira" pojavljuje kao prva žena Adama, Lilit izlazi iz okvira marginalnog jevrejskog folklora i ulazi u centralni tok jevrejskog mističkog mišljenja. Tokom narednih vekova, ona postaje nezaobilazna figura u kabalističkim, srednjovekovnim i magijskim tekstovima – uvek negde između prokletstva i arhetipske moći.

Najznačajniji korak ka teološkom uzdizanju Lilit dolazi sa Zoharom, osnovnim tekstom kabale, sastavljenim u Španiji u 13. veku. Tu Lilit nije samo demon koji luta noću – već deo duboke metafizičke strukture univerzuma. Ona je predstavnica Sitra Ahra – "Druge strane";, tj. duhovnog aspekta tame, haosa i greha koji stoji nasuprot božanskom redu.

U Zoharu, Lilit je često prikazana kao partnerka Samaelu, anđelu smrti, i zajedno čine demonski par koji parodira svetost božanskog para (npr. Adama i Eve). Takođe se pominje kao zavodnica muškaraca, koja skuplja njihovu semenu tečnost dok spavaju – iz čega nastaju demonska bića. Ova ideja oslikava srednjovekovne strahove od se**ualnosti, snova i gubitka kontrole.

U periodu između 11. i 18. veka, Lilit dobija posebno mesto u jevrejskom narodnom verovanju. Na zidovima kuća, kolevki i postelja, širom Istočne Evrope, Jevreji postavljaju amajlije s imenima anđela (Sanvi, Sansanvi, Semangelof) kako bi zaštitili bebe i porodilje od Lilit. Ove amajlije su često sadržavale i prikaze Lilit s vezanim rukama, kao simbol njene ukroćene moći.

Iako se Lilit ne pominje u zvaničnim hrišćanskim ili islamskim svetim knjigama, njen uticaj je tokom srednjeg veka toliko narastao da se njena  funkcija povremeno provlačila kroz gnostičke tekstove, apokrifne spise, pa čak i u nekim sufijskim predanjima. U hrišćanskom folkloru ona se spaja s predstavom lamije, zavodnice i ubice novorođenčadi, dok se u nekim islamskim mitovima pojavljuje kao majka džinova. U Hrišćanstvu ona se nekada poistovećuje sa zmijom koja je kušala Evu i Adama plodom sa drveta poznanja dobra i zla.

Savremenost

Mit o Lilit je u savremenom svetu izgubio dosta od svojih negativnih osobina. Izgubivši svoju prvobitnu simboliku, postala je feministička ikona, često viđena kao simbol slobode i odbacivanja tradicionalnih rodnih normi.

U popularnoj kulturi, Lilit je prisutna u serijama, stripovima i romanima, gde često nosi mračnu, ali i osnažujuću simboliku.

Takođe, u astrologiji, Lilit, kao "mračna strana Meseca", počela je da se izračunava sredinom 20. veka, postajući značajan element u tumačenju natalnih karti.